حجم و مقایسه انواع برداشت ها از سفره دشت کاشان

مطالبی که در این قسمت ارائه شده‌اند همه از گزارش پروژه تحقیقاتی آقای دکتر حسین خراسانی زاده و همکاران (مرجع زیر) که در فاصله سال‌های 1383 تا 1386 انجام شده است اقتباس شده‌اند.

مرجع: دکتر حسین خراسانی زاده، مهندس علی دلخواه و مهندس عباس مزروعی، عنوان پروژه تحقیقاتی: "مطالعه مقایسه ای مصارف آب کشاورزی و شهری و  بررسی اثرات کمی و کیفی برداشت از منابع زیر زمینی دشت کاشان و پیش بینی آینده"، کارفرما: شرکت آب و فاضلاب کاشان، اتمام اردیبهشت 1386.

1- مقدمه:

تخلیه سفره آب زیرزمینی دشت کاشان توسط چاههای عمیق و نیمه عمیق، قنوات و چشمه‌ها انجام می‌شود. در سال 1360 برای اولین بار دشت کاشان به دلیل افت بیش از حد سطح آب زیرزمینی ممنوعه اعلام شده است. همچنین با توجه به شدت یافتن روند افت سطح آب کماکان این ممنوعیت در سالهای بعدی هم برقرار بوده است. با این وجود ادامه حفر چاههای عمیق و نیمه عمیق و بهره‌برداری بیش از حد از سفره آب‌زیرزمینی علیرغم پتانسیل آبی ضعیف و ممنوعه بودن دشت، لطمات جبران ناپذیری به سفره دشت کاشان وارد نموده است. به همین دلیل اکثر قنوات دشت خشک شده و آبدهی چاههای قدیمی کاهش زیادی یافته است. به همین دلیل کف شکنی و یا جابجائی چاهها یکی از اقدامات رایجی است که  بطور پیوسته در همه سال‌های گذشته در منطقه دشت کاشان انجام می‌شود. با این وجود این اقدامات بطور کلی و حتی موردی تأثیر چندانی در میزان برداشت نداشته است.

در سال 1344 هجری شمسی تعداد کل قنوات آبدار در دشت کاشان 123 رشته و تخلیه سالیانه این قنات‌ها حدود 24 میلیون متر مکعب بوده است. همچنین در همین سال‌ها در بسیاری از منازل دشت کاشان چاه های دستی کم‌عمق وجود داشته است که با روش های دستی از آن‌ها آب برداشت می‌شده است. همچنین در دشت کاشان دو چشمه به نامهای چهل چشمه و چشمه سلیمانیه (فین) وجود دارد. چشمه سلیمانیه فین آهکی بوده و یکی از چشمه‌های پر آب ایران با دبی ثابت حدود 320 لیتر در ثانیه است. همچنین چهل چشمه در منطقه دهنار از دبی 16 لیتر بر ثانیه برخوردار است. مجموع تخلیه سالانه این چشمه‌ها برابر 12/10 میلیون متر مکعب است.

مهمترین عامل تخلیه سفره آب زیرزمینی در دشت کاشان چاههای عمیق هستند. طی سالیان بعد از پیروزی انقلاب و همراه با افزایش جمعیت حفر چاههای عمیق در دشت کاشان برای استفاده کشاورزی رواج پیدا نمود و برداشت گسترده از چاه‌ها باعث افت شدید سطح آب زیرزمینی شد. بطوریکه در سالهای پس از حفر چاه‌ها اکثر قنوات خشک شدند و همچنین چاههای نیمه عمیق جای خود را به چاههای عمیق داده‌اند. در شرایط فعلی فقط تعداد انگشت شماری از قنات‌ها باقی مانده‌اند. اولین چاه در منطقه دشت کاشان در سال 1335 در جاده فین با عمق 150 متر حفر شده است و بعد از آن تعدادی چاه دیگر برای استحصال آب برای شبکه در حال احداث آب شرب و بهداشتی شهر کاشان حفر شده‌اند. اولین آماربرداری برای مشخص نمودن میزان برداشت از سفره دشت کاشان در سال 1344 انجام شده است. در این آماربرداری تعداد چاهای عمیق و نیمه عمیق به ترتیب 67 و 32 حلقه و میزان تخلیه سفره توسط آن‌ها 73 میلیون مترمکعب اندازه‌گیری شده است. یک پژوهش انجام شده در سال 1356 در منطقه ابوزیدآباد وجود فقط تعداد 6 حلقه چاه نیمه عمیق و 7 حلقه چاه عمیق با تخلیه سالانه حدود 6 میلیون متر مکعب را اعلام نموده است. در حال حاضر در کل منطقه ابوزیدآباد شامل مسیر جاده آن و روستاهای تابعه آن صدها حلقه چاه عمیق فعال وجود دارد و چنانچه از شکل 1 دیده می‌شود این منطقه از نظر تعداد چاهها یکی از پر تراکم‌ترین مناطق دشت کاشان می‌باشد. تنها در سال 1358 تعداد 105 حلقه چاه در کل دشت کاشان حفر شده است که بیشترین آمار حفر چاه در یک سال بوده است. در سال 1357 نیز تعداد 85 چاه حفر شده است. اکثر این چاه‌ها در زمان حفر هیچ مجوزی نداشته‌اند ولی با استفاده از قوانین بعدی و به تدریج مجاز اعلام شده‌اند.

شکل 1 توزیع مکانی چاه‌های مجاز در دشت کاشان (1384)

در آخرین آماربرداری که در سال 1382 انجام شده است تعداد چاههای عمیق و نیمه عمیق مجاز در دشت کاشان به ترتیب 790 و 63 حلقه و تخلیه سفره توسط چاهها 6/238 میلیون متر مکعب ارزیابی است. با توجه به آماربرداری سال 1382 مجموع چاههای مجاز عمیق و نیمه عمیق کاشان اعم از فعال و غیر فعال 924 حلقه بوده است. از این 790 حلقه تعداد 597 حلقه فعال بوده و میزان آبدهی سالیانه آنها نیز برابر 6/238 میلیون مترمکعب برآورد شده است و تعداد 193 حلقه نیز غیر فعال ذکر شده است. ازتعداد 63 حلقه چاه نیمه عمیق آماربرداری شده 35 حلقه فعال و تخلیه سالیانه آنها 10 میلیون مترمکعب و تعداد چاههای نیمه‌عمیق غیر فعال بالغ بر 28 حلقه بوده‌اند. با توجه به ضعف قوانین و اهمال متولیان، متأسفانه در طی سال های 57 به بعد تعداد زیادی چاه غیر مجاز برای استفاده بخش کشاورزی در دشت کاشان حفر شده‌اند. متأسفانه اطلاع دقیقی از تعداد این چاه‌ها وجود ندارد، ولی به نظر می‌آید که تعداد آنها حتی بیشتر از تعداد چاه‌های مجاز باشد.

2- حجم و مقایسه انواع برداشت ازسفره:

یکی از اقدامات مهمی که برای ارزیابی میزان واقعی بهره‌برداری اهمیت دارد محاسبه مستقیم میزان مصارف در بخش‌های مختلف با استفاده از نیازها و با استناد به آمار صحیح و سایر منابع اطلاعاتی است. متاسفانه چنین اقدامی در منطقه دشت کاشان تا سال 1383 سابقه نداشته است. با این وجود طی یک تحقیق گسترده که در فاصله سال های 83 تا 85 انجام شده است، خراسانی زاده و همکاران با ارزیابی مقدار واقعی مصرف آب در بخش‌های مختلف کشاورزی، دامداری، صنعتی، فضای سبز شهری و شرب و بهداشتی در محدوده دشت کاشان در طول یک سال میزان برداشت از سفره آب زیرزمینی را محاسبه نموده و آن را صحت‌سنجی نموده‌اند. در ادامه و طی سرفصل های زیر راجع به میزان مصرف و نحوه محاسبه آن در بخش های مختلف مطالبی ارائه شده‌اند.

2-1 مصرف در بخش کشاورزی 

با عنایت به تبدیل شدن آران و بیدگل به شهرستان، در حال حاضر از نظر تقسیمات کشوری بخشی از اراضی کشاورزی دشت کاشان در محدوده شهرستان کاشان و بخشی دیگر در محدوده شهرستان آران و بیدگل واقع است. در سال زراعی 83-84 سطح کل زیر کشت محصولات باغی و زراعی در این دو شهرستان جمعاٌ حدود  22515 هکتار بوده است که حدود 9665 هکتار آن در محدوده شهرستان کاشان و حدود 12850 هکتار مابقی در محدوده شهرستان آران و بیدگل قرار دارد. علاوه بر این سطح قابل توجهی از اراضی قابل کشت در دشت کاشان که سابقه کشاورزی با استفاده از آب قنات‌ها را دارند اکنون بصورت بایر رها شده‌اند و هر ساله بدلیل آیش در بخشی دیگری از اراضی کشتی صورت نمی‌گیرد.  

متاسفانه آمار و اطلاعات جامعی از سطح کل زیر کشت در دشت کاشان در سال‌های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی موجود نیست. با این وجود مطابق بررسی بعمل آمده در این تحقیق کل اراضی واگذار شده توسط شورای هیئت واگذاری در منطقه مربوط به دشت کاشان در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی حدود 8500 هکتار بوده است، که از این مقدار حدود 5500 هکتار در محدوده فعلی شهرستان آران و بیدگل و 3000 هکتار در محدوده فعلی شهرستان کاشان واقع است. لذا با یک تقریب خوب به نظر می‌آید که کل اراضی زیر کشت در دشت کاشان در سال 1357 حدود 14000 هکتار بوده است و بطور کلی سطح زیر کشت در دشت کاشان در مقایسه با سال زراعی 56-57 حدود 60 در صد رشد پیدا نموده است. البته در کل دشت این رشد از توزیع یکنواختی برخوردار نبوده است، بگونه‌ای که بیشترین درصد رشد مربوط به منطقه ابوزیدآباد است. اطلاعات موردی مربوط به منطقه ابوزیدآباد حاکی از آن است که در سال 1355 سطح کل زیر کشت محصولات باغی و زراعی در این منطقه حدود 400 هکتار بوده است. ولی مطابق آمار ارائه شده از سوی جهاد کشاورزی آران و بیدگل در سال زراعی 84-83 سطح کل زیر کشت در همین منطقه حدود 4100 هکتار بوده‌است، که بیانگر رشدی 1000 درصدی است.

توسعه سطح زیر کشت در دشت کاشان توام با تغییر مقدار مقایسه‌ای نوع محصولات کشاورزی نیز بوده است. بعنوان نمونه در منطقه ابوزید آباد در سال 1355 بیش از 60 درصد اراضی کشاورزی زیر کشت گندم و جو بوده است،  در حالی که در سال زراعی 83-84 این میزان کمتر از 44 درصد بوده است.

مطابق اعلام جهاد کشاورزی کاشان در سال زراعی 83-84 سطح کل زیر کشت محصولات باغی و زراعی در اراضی دشت کاشان در محدوده شهرستان کاشان 9665 هکتار و مطابق اعلام جهاد کشاورزی آران و بیدگل حدود 12850 هکتار بوده است. لذا در مجموع سطح کل زیر کشت در دشت کاشان در سال زراعی 83-84 بیش از 22500 هکتار بوده است.

مقایسه سطح زیر کشت محصولات باغی و زراعی نشان داده است که در محدوده شهرستان کاشان حدود 46 درصد از کل اراضی زیر کشت اختصاص به محصولات باغی دارد (حدود 4600 هکتار) در شرایطی که در محدوده شهرستان آران و بیدگل این رقم فقط حدود 10 درصد (حدود 1300 هکتار) است. این تفاوت به دلیل شرایط متفاوت اقلیمی و شرایط آب و خاک برای مزارع نزدیک به کویر است که اجازه پرورش محصولات باغی را نمی‌دهد.

2-1-1- مقدار آب مصرفی به ازای هر کیلوگرم محصول تولیدی

منظور از آب مصرفی به ازای هر کیلوگرم محصول تولیدی مقدار آبی است که برای آبیاری این محصولات از سفره آب زیرزمینی برداشت می‌شود. البته فقط بخش کمی از این آب صرف رشد گیاه و درخت و پرورش محصول می‌شود و به عبارتی نیاز آبی را تأمین کند و متأسفانه بخش قابل توجهی از آن تبخیر می‌شود (حدود 80 درصد) و فقط بخش کمی از آن دوباره به سفره نفوذ پیدا می‌کند (حدود 20 درصد). نتایج بدست آمده در تحقیق خراسانی زاده و همکاران در جدول 1 بصورت مقدار آبی که برای هر کیلوگرم محصولات عمده باغی و زراعی در این دشت برای آبیاری مصرف می شود اعلام شده است. مقادیر نشان داده شده در جدول 1 بیانگر مصرف بسیار بالای آب محصولات باغی و زراعی در دشت کاشان به ازای هر کیلوگرم محصول تولیدی بدلیل شرایط اقلیمی و نرخ تبخیر بسیار بالا است. میزان آب مصرفی برای بعضی از محصولات اعجاب‌انگیز است، به عنوان نمونه برای تولید یک کیلوگرم سبزی به بیش از 300  کیلوگرم آب و برای یک کیلوگرم پنبه به 6780 کیلوگرم آب نیاز است.

جدول 1- آب مصرف شده به ازای هر کیلوگرم برخی محصولات عمده کشاورزی در دشت کاشان